AI là công nghệ chiến lược dẫn đầu một chu kỳ phát triển mới của khoa học - công nghệ và chuyển đổi công nghiệp. AI không chỉ làm thay đổi sâu sắc mà còn tái định hình toàn diện quá trình phát triển kinh tế, tiến bộ xã hội, an ninh quốc gia và rộng hơn là cục diện quốc tế. Công nghệ này đã trở thành một lợi thế so sánh quan trọng giữa các cường quốc, vừa mở ra cơ hội phát triển, vừa đặt ra nhiều thách thức trong quản trị.

Nhận định xu hướng phát triển của AI

Sự phát triển của AI đã cho thấy ba xu hướng nổi bật: công nghệ phát triển nhanh, ứng dụng bùng nổ và cạnh tranh mang tính hệ thống giữa các cường quốc.

Công nghệ đang phát triển nhanh chóng: Những đột phá liên tục của công nghệ AI không ngừng mở rộng ranh giới khoa học và các mô hình cơ bản đang tiến tới mức độ tổng quát hóa. Với các mô hình ngôn ngữ lớn, chẳng hạn như ChatGPT, Tongyi Qianwen (Alibaba), đã nâng cao đáng kể khả năng hiểu đa phương thức và lập luận phức tạp, đưa “AI hẹp” (Narrow AI: AI được thiết kế và huấn luyện để thực hiện một nhiệm vụ cụ thể) hướng tới mức độ thông minh hơn. Song song, các mô hình nhỏ với mức tiêu thụ điện năng thấp đã thúc đẩy quá trình chuyển đổi từ tính toán tập trung sang phân tán. Xu hướng kết hợp đa phương thức giữa ngôn ngữ, thị giác, giọng nói và thậm chí xúc giác cũng đưa AI tiến gần hơn tới khả năng nhận thức của con người. Thông qua việc đào tạo chung các mô hình thị giác và ngôn ngữ, AI giờ đây có thể hiểu được ngữ nghĩa ngầm trong hình ảnh và thậm chí tạo ra nội dung video tuân theo các định luật vật lý.

Robot bằng cách tích hợp thị giác và xúc giác, đồng thời tận dụng phản hồi và học tăng cường, có thể đưa ra quyết định linh hoạt trong các môi trường phức tạp. Bên cạnh đó, các công nghệ hỗ trợ nền tảng tiếp tục đạt được đột phá: Ở cấp độ thuật toán, phương pháp sparse training và kiến ​​trúc hỗn hợp chuyên gia (MoE) giúp giảm đáng kể chi phí đào tạo mô hình; ở cấp độ phần cứng, cuộc cạnh tranh toàn cầu về chip AI rất khốc liệt và gay gắt, NVIDIA thống trị thị trường với hệ sinh thái CUDA, trong khi các chip nội địa Trung Quốc như Huawei Ascend, Cambricon Siyuan đang dần thu hẹp khoảng cách thông qua đổi mới kiến ​​trúc.

Bùng nổ ứng dụng AI trên phạm vi rộng lớn: Việc ứng dụng toàn diện và sâu rộng công nghệ AI đang thúc đẩy sự chuyển đổi trên mọi lĩnh vực của xã hội và nền kinh tế. Trong nghiên cứu khoa học, giải Nobel Hóa học cho các nhà phát triển “AlphaFold AI” dự đoán cấu trúc protein đã mở ra một mô hình mới để khám phá khoa học thông qua AI. Nhờ khả năng khai thác lượng dữ liệu khổng lồ, mô hình hóa các mối quan hệ phức tạp và phát triển tư duy tự chủ, AI đang cải thiện toàn diện hiệu quả và độ chính xác của nghiên cứu. Mặt khác, AI cũng đang thúc đẩy phát triển công nghiệp: Cũng như điện, công nghệ thông tin và các công nghệ mang tính cách mạng khác đã tạo ra những thay đổi mang tính thời đại, AI đang định hình lại bối cảnh công nghiệp thông qua tự động hóa, xử lý dữ liệu và ra quyết định thông minh. Các hình thức sản xuất mới ra đời, chẳng hạn như sản xuất linh hoạt và tùy chỉnh cá nhân hóa. Lợi ích của “AI+” đang ngày càng rõ ràng hơn.

Trong đời sống xã hội, từ các thiết bị đeo thông minh cải thiện quản lý sức khỏe đến việc hỗ trợ chính phủ nâng cấp dịch vụ công, AI đang len lỏi vào từng ngôi nhà và cải thiện chất lượng cuộc sống người dân. Trong quản trị, AI trở thành công cụ hỗ trợ quan trọng cho việc hiện đại hóa hệ thống quản trị quốc gia, quản lý đô thị, phát triển thành phố thông minh, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và phòng ngừa thông minh, thay thế con người bằng máy móc trong các ngành công nghiệp có rủi ro cao,…

Cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gia tăng: AI được nhiều quốc gia coi là một công nghệ chiến lược sẽ thay đổi cán cân quyền lực và định hình lại cục diện quốc tế, tạo ra một cuộc cạnh tranh toàn cầu mới.

Thứ nhất, về đổi mới công nghệ: Hoa Kỳ với lợi thế các tập đoàn công nghệ và các viện nghiên cứu hàng đầu, tiếp tục dẫn đầu về đổi mới thuật toán và nghiên cứu nền tảng. Trung Quốc nhờ thị trường khổng lồ và nguồn dữ liệu dồi dào, đang phát triển và tạo ra lợi thế cạnh tranh về ứng dụng và công nghiệp hóa AI. Trong khi đó, Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Hàn Quốc đẩy nhanh tiến độ để bắt kịp bằng cách tăng đầu tư vào R&D.

Thứ hai, về quyền kiểm soát công nghiệp: Hoa Kỳ tận dụng hệ sinh thái đổi mới của Thung lũng Silicon, Hoa Kỳ tiếp tục thu hút vốn đầu tư toàn cầu và nhân tài chất lượng cao, qua đó củng cố quyền kiểm soát trong lĩnh vực AI. Trung Quốc lại dựa vào quy mô thị trường rộng lớn và các kịch bản ứng dụng đa dạng để thúc đẩy sự phát triển sâu rộng của công nghiệp hóa AI. Trong khi đó, EU thông qua một hệ thống quản lý chặt chẽ, đang tập trung vào việc xây dựng lợi thế cạnh tranh về đạo đức và an toàn.

Thứ ba, về mô hình quản trị AI: Hoa Kỳ thúc đẩy các hoạt động theo định hướng thị trường tự do. Trung Quốc xây dựng một hệ thống quản trị hài hòa giữa phát triển và an ninh. Với EU, Liên minh này nhấn mạnh các chuẩn mực đạo đức dựa trên bảo vệ nhân quyền.

Thứ tư, về diễn ngôn quản trị: Dưới ảnh hưởng của các yếu tố địa chính trị, truyền thống văn hóa và khác biệt về thể chế, cộng đồng quốc tế vẫn chưa đạt được sự đồng thuận rộng rãi về quản trị AI. Đặc biệt, tình trạng thiếu lòng tin chiến lược giữa các cường quốc đang cản trở những nỗ lực hợp tác toàn cầu trong lĩnh vực này.

Rủi ro an ninh từ AI

Những rủi ro do AI đặt ra ngày càng trở thành vấn đề quan trọng trong quản trị toàn cầu. Với tính chất đa chiều và phức tạp, chúng đòi hỏi sự chung tay nỗ lực chung của cộng đồng quốc tế.

Rủi ro bảo mật vốn có: Các nguy cơ này bắt nguồn trực tiếp từ thiết kế mô hình và cơ chế vận hành.

Thứ nhất, rủi ro không thể giải thích: Các mô hình ngôn ngữ lớn hoạt động như mô hình suy luận hộp đen, dẫn đến quá trình ra quyết định không rõ ràng, hành vi của chúng vẫn chưa được hiểu đầy đủ và chưa thể kiểm chứng. 

Thứ hai, rủi ro về tính ổn định: Tính phi tuyến tính của mạng nơ-ron sâu và sự khác biệt về phân phối giữa dữ liệu huấn luyện và các kịch bản suy luận, khiến các mô hình dễ bị nhiễu và tạo ra kết quả đầu ra không ổn định.

Thứ ba, rủi ro “ảo giác”: Cơ chế sinh dựa trên dự đoán xác suất khiến các mô hình ngôn ngữ lớn có kết quả đầu ra trái ngược với các sự kiện khách quan trong quá trình sàng lọc thông tin và tạo nội dung. Hiện tượng “ảo giác” này có thể dẫn đến sai sót trong việc ra quyết định và thông tin gây hiểu lầm trong các ứng dụng chuyên ngành.

Thứ tư, rủi ro mất kiểm soát: Xuất hiện các hành vi bất thường như gian lận hướng dẫn, né tránh quy định hay chống lại việc giám sát, có thể khiến hệ thống rơi vào trạng thái khó kiểm soát.

Rủi ro về đạo đức: Không giống như các chuẩn mực đạo đức có được thông qua trải nghiệm cảm xúc, tương tác xã hội và di sản văn hóa, việc huấn luyện AI chủ yếu dựa vào nhận dạng mẫu dựa trên dữ liệu. Cách tiếp cận này thiếu nhận thức, cảm xúc, do đó dễ sinh ra các rủi ro về đạo đức.

Thứ nhất, hành vi sai trái: Nội dung do AI tạo ra có thể làm xói mòn thực tại, thông tin sai lệch đang thách thức niềm tin xã hội. Điều này, cùng với việc tự ra quyết định tràn lan, không gắn với trách nhiệm đang gây ra nhiều vấn đề đạo đức.

Thứ hai, ảnh hưởng về tư tưởng: Thuật toán dễ hấp thụ và khuếch đại định kiến xã hội, từ đó gây bất bình đẳng và thậm chí lan truyền giá trị văn hóa thiên lệch.

Thứ ba, định kiến và phân biệt đối xử: Việc dựa vào thông tin có tính phân biệt đối xử về giới tính, chủng tộc và khu vực vùng miền trong dữ liệu đầu vào của các mô hình huấn luyện AI, có khả năng làm trầm trọng thêm bất bình đẳng xã hội.

Thứ tư, tái cấu trúc các mối quan hệ xã hội: Thông minh hóa không chỉ tác động đến thị trường việc làm mà còn có thay đổi mô hình tương tác giữa các cá nhân. Sự phổ biến của chatbot và hệ thống mô phỏng trí tuệ cảm xúc đang dần thay thế vai trò con người, định hình lại cách thức con người tương tác và kết nối.

Những rủi ro ứng dụng phái sinh: Việc tích hợp rộng rãi AI vào các lĩnh vực thiết yếu như giáo dục, y tế, giao thông vận tải, nhiều thách thức mới đã xuất hiện.

Về rủi ro an sinh xã hội: Lạm dụng dữ liệu, tranh chấp sở hữu trí tuệ, lừa đảo deepfake và thao túng thuật toán đang đặt ra những thách thức mới cho quản trị xã hội.

Về rủi ro an toàn dữ liệu: Việc đầu độc dữ liệu có thể dẫn đến quyết định sai lệch.

Về rủi ro an ninh mạng: Các công cụ tấn công được tạo tự động, phần mềm độc hại thích ứng môi trường, tăng khả năng che dấu, AI khiến các cuộc tấn công mạng thông minh hơn, đe dọa trực tiếp đến an toàn cơ sở hạ tầng thông tin quan trọng.

Các rủi ro an ninh quốc gia tiềm ẩn: Công nghệ AI đang thách thức trực tiếp nhiều lĩnh vực cốt lõi của an ninh quốc gia.

Trong lĩnh vực an ninh chính trị, AI có thể được sử dụng để tạo ra thông tin sai lệch, thao túng dư luận, thậm chí can thiệp vào tiến trình chính trị.

Trong lĩnh vực an ninh văn hóa, nội dung do AI tạo ra có thể bỏ qua các đặc điểm văn hóa địa phương, lan truyền định kiến và thách thức các giá trị truyền thống.

Đối với lĩnh vực an ninh quân sự, sự phổ biến của vũ khí thông minh sẽ làm thay đổi bản chất của chiến tranh, tác động đến hệ thống kiểm soát vũ khí quốc tế hiện hành.

Về mặt an ninh trật tự, các công cụ thông minh được sử dụng rộng rãi để thu thập và phân tích thông tin, đặt ra thách thức mới cho an ninh trật tự quốc gia.

Xu hướng trong quản trị AI quốc tế

Hiện tại, cộng đồng quốc tế vẫn chưa đạt được sự đồng thuận về khái niệm, cơ chế và cách tiếp cận quản trị AI, cạnh tranh và hợp tác AI có diễn biến phức tạp.

Cạnh tranh giữa các nền tảng quản trị: Đại hội đồng Liên Hợp Quốc năm 2024 đã thông qua nghị quyết đầu tiên về AI - “Nắm bắt cơ hội của các hệ thống AI an toàn, bảo mật và đáng tin cậy cho sự phát triển bền vững”, đồng thời thành lập nhóm cố vấn cấp cao để xây dựng một khuôn khổ quản trị toàn cầu toàn diện. “Nguyên tắc của OECD về AI” (2019), “Quy trình Hiroshima” (2024) đưa ra nguyên tắc và quy tắc ứng xử của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) và nhóm G7 về AI. Quan hệ Đối tác Toàn cầu về AI (GPAI) là một sáng kiến ​​quốc tế bao gồm 44 quốc gia thành viên, nhằm thúc đẩy việc phát triển và sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

Bốn công ty công nghệ lớn, bao gồm Anthropic, Google, Microsoft, OpenAI thành lập nhóm “Frontier Model Forum”, để phối hợp xây dựng các tiêu chuẩn, hướng tới mục tiêu thúc đẩy nghiên cứu AI an toàn để hỗ trợ phát triển, giảm rủi ro. Tuy nhiên, sự cạnh tranh giữa các nền tảng quản trị vẫn xoay quanh bài toán đánh đổi giữa tính hợp pháp và hiệu quả: Cơ chế đa phương bảo đảm tính bao trùm nhưng kém hiệu quả, các tổ chức đa phương hiệu quả hơn song thiếu tính đại diện, đặc biệt là với các quốc gia đang phát triển. Trong khi các nền tảng doanh nghiệp chú trọng thị trường nhưng lại có nhiều hạn chế trong quản lý rủi ro.

Cạnh tranh về các giải pháp quản trị: Các phương án quản trị AI toàn cầu phát triển theo hướng khác biệt, hình thành ba mô hình quản trị chính đại diện bởi Hoa Kỳ, Trung Quốc và EU. Hoa Kỳ thúc đẩy mô hình thị trường định hướng “đổi mới trước, quy định sau”, dựa vào sự tự điều chỉnh của ngành và luật pháp phi tập trung. Đặc biệt hiện nay, xu hướng bãi bỏ quy định của Hoa Kỳ có thể làm gia tăng rủi ro do sự phát triển công nghệ gây ra. Trung Quốc tuân thủ triết lý quản trị “đặt phát triển và an ninh ngang bằng”, đã thiết lập một hệ thống quản lý với sự lãnh đạo của chính phủ và sự hợp tác đa phương. EU áp dụng nguyên tắc phòng ngừa “luật đi pháp trước, giám sát chặt chẽ”, lấy cơ sở là Đạo luật AI, thiết lập một khuôn khổ dựa trên rủi ro, ưu tiên bảo vệ và tuân thủ nhân quyền; mặc dù các quy định rất rõ ràng, nhưng sự đổi mới còn hạn chế. “Cuộc cạnh tranh ba bên” này phản ánh sự phức tạp mang tính toàn cầu trong quản trị AI.

Cạnh tranh về chương trình nghị sự quản trị AI: Các tổ chức quốc tế lớn và các khối quốc gia thúc đẩy các ưu tiên riêng dựa trên triết lý quản trị khác nhau. Liên Hợp Quốc nhấn mạnh tính bao trùm và phát triển bền vững thông qua “Hiệp ước Kỹ thuật số Toàn cầu” và “Hội nghị Thượng đỉnh Tương lai” (9/2024), hướng tới một môi trường số an toàn, tự do và lấy con người làm trung tâm, thúc đẩy hành động chủ động của tất cả các bên để thu hẹp khoảng cách về AI. Các hội nghị thượng đỉnh về AI tổ chức tại London (2023), Seoul (2024) và Paris (2025) tập trung vào các tiêu chuẩn an ninh và kỹ thuật, cố gắng nắm quyền kiểm soát trong việc xây dựng quy tắc quốc tế. “Quy trình Hiroshima” của nhóm G7 tập trung vào các tiêu chuẩn an toàn và đạo đức, đặc biệt nhấn mạnh đến tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế (ISO) và Ủy ban Kỹ thuật Điện Quốc tế (IEC) cam kết thúc đẩy sự phối hợp toàn cầu bằng cách xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật thống nhất.

Tình hình phân hóa của các chương trình nghị sự phản ánh sự khác biệt sâu sắc trong các ưu tiên của cộng đồng quốc tế đối với quản trị AI. Các quốc gia phát triển quan tâm nhiều hơn đến việc phòng ngừa và kiểm soát rủi ro công nghệ cũng như quyền thống trị, trong khi các nước đang phát triển coi trọng quyền phát triển và hòa nhập công nghệ. Câu hỏi đặt ra hiện nay là làm thế nào để tích hợp hiệu quả những quy trình quản trị đa dạng, cân bằng nhu cầu chính đáng của các bên và xây dựng một cơ chế quản trị toàn cầu, vừa bao trùm, vừa có tính thực thi trở thành một vấn đề lớn đang được cộng đồng quốc tế quan tâm.